Nằm trong tủ sách “Hiểu Việt Nam qua các tư liệu Pháp ngữ” của Omega Plus, “Lịch sử chữ quốc ngữ (1615 - 1919)" của nữ TS Phạm Thị Kiều Ly là một ấn phẩm đi sâu vào các khía cạnh lịch sử, ngôn ngữ để kể cho độc giả nghe câu chuyện về hành trình sáng tạo, phát triển và tác động văn hóa của chữ quốc ngữ tại Việt Nam trong suốt hơn 3 thế kỷ.

Hai tác phẩm ấn hành trong năm 2024 giúp bạn đọc có nhiều góc nhìn về quá trình hình thành và sử dụng chữ quốc ngữ tại Việt Nam. Ảnh: L.Q.V

Tác phẩm nói trên được phát triển từ chính luận án tiến sĩ của Phạm Thị Kiều Ly, bảo vệ năm 2018 tại Đại học Sorbonne Nouvelle - Paris 3 (Cộng hòa Pháp) và được trao giải thưởng luận án xuất sắc năm 2020 của GIS Asie (Nhóm nghiên cứu khoa học về châu Á). Sau khi bảo vệ luận án, tác giả đã tiếp tục chỉnh sửa, bổ sung luận án và xuất bản ở Pháp năm 2022 với tựa đề “Histoire de l’écriture romanisée du vietnamien (1615 - 1919)” (Lịch sử chữ quốc ngữ, 1615 - 1919).

Kể từ thập niên 20 của thế kỷ 17 đến nay, chữ quốc ngữ đã có một lịch sử hình thành và phát triển khoảng 400 năm. Hành trình đó tựa như một dòng sông thu nhỏ, chảy trong dòng lịch sử dân tộc, âm thầm và lặng lẽ bên cạnh chữ Nôm và chữ Hán. Dù vậy, phải từ năm 1919, tức mới chỉ khoảng 100 năm qua, chữ quốc ngữ mới được đón nhận và sử dụng rộng rãi bởi mọi thành phần người Việt.

Theo tác giả Kiều Ly: “Chữ quốc ngữ đã được rất nhiều nhà nghiên cứu lưu tâm, có thể kể đến thế hệ các linh mục được sang Roma những năm 1950 như Thanh Lăng, Nguyễn Khắc Xuyên, rồi đến năm 1972, linh mục dòng Tên Đỗ Quang Chính đã xuất bản cuốn sách “Lịch sử chữ quốc ngữ, 1620 - 1659” (Tủ sách Ra khơi). Cũng cần kể thêm các công trình của GS Roland Jacques từ những năm 1990 về đóng góp của người Bồ Đào Nha đối với quá trình sáng tạo chữ quốc ngữ”.

Nữ TS Phạm Thị Kiều Ly trình bày về quá trình thực hiện công trình nghiên cứu chữ quốc ngữ. Ảnh: L.Q.V

Với niềm đam mê nghiên cứu khoa học và tình yêu với di sản văn hóa của đất nước, với sự kế thừa và tiếp bước các thế hệ học giả tiền bối, tác giả Kiều Ly đã dày công trang bị kiến thức về tiếng La-tinh, tiếng Bồ Đào Nha và về cổ văn châu Âu để có thể tiếp cận, sưu tầm và phân tích các văn bản được viết bằng tiếng La-tinh, Bồ Đào Nha, Ý nằm rải rác trong các văn khố ở Roma, Paris, Lisbon, Ávila, và Madrid. Ngoài ra, tác giả còn nhận được sự hỗ trợ nhiệt tình của đông đảo các chuyên gia, linh mục, chuyên viên lưu trữ…

“Lịch sử chữ quốc ngữ, 1615 - 1919” của TS Phạm Thị Kiều Ly thực sự là tác phẩm có tầm vóc bề thế nhất từ trước đến nay dựa trên nguồn tư liệu phong phú về lịch sử hình thành và phát triển của chữ quốc ngữ, giúp mọi người dân Việt Nam có cơ hội hiểu sâu thêm về nguồn cội chữ viết mà chúng ta đang dùng hằng ngày. 

Đây cũng là một thành tựu nghiên cứu đầy đủ nhất từ trước cho đến nay về lịch sử chữ quốc ngữ, với khung thời gian trải dài, từ năm 1615 - thời điểm các giáo sĩ dòng Tên tới truyền giáo ở Đàng Trong và kết thúc vào năm 1919 - năm cuối cùng của khoa thi Hội tổ chức ở kinh đô Huế. Ấn phẩm phù hợp với các cá nhân quan tâm đến ngôn ngữ, văn hóa, lịch sử Việt Nam, và các nhà nghiên cứu, giảng viên, sinh viên đang theo đuổi các ngành học liên quan.  

Và bây giờ - năm 2024, đúng vào dịp kỷ niệm 400 năm giáo sĩ Alexandre de Rhodes và Maiorica đến Việt Nam, ấn bản tiếng Việt của công trình “Lịch sử chữ quốc ngữ, 1615 - 1919” đã chính thức được ra mắt với sự phối hợp thực hiện của NXB Văn học và phần chuyển ngữ bởi dịch giả Thanh Thư, gồm 6 chương:

Chương 1: Quá trình mô tả các ngôn ngữ trên thế giới.

Chương 2: Phiên âm tiếng Đàng Trong bằng chữ La-tinh (1615 - 1631).

Chương 3: Phiên âm tiếng Đàng Ngoài bằng chữ La-tinh.

Chương 4: Hệ thống nguyên âm trong Dictionarium (Từ điển) của de Rhodes (1651) và chuẩn hóa chính tả.

Chương 5: Chữ quốc ngữ thời kỳ Hội Thừa sai Paris (1658 - 1858).

Chương 6: Chữ quốc ngữ thời thuộc địa.

4 tác phẩm cùng chủ đề chữ quốc ngữ của tác giả Phạm Thị Kiều Ly đã xuất bản, từ trái sang: “Histoire de l’écriture romanisée du vietnamien (1615 - 1919)” (tại Pháp, 2022), “Lịch sử chữ quốc ngữ (1615 - 1919)" (Omega+ và NXB Văn học, 2024), “Người Việt gọi tôi là Cha Đắc Lộ - Hành trình sáng tạo chữ quốc ngữ” (đồng tác giả cùng Tạ Huy Long, NXB Kim Đồng, 2023), “100 câu hỏi về lịch sử chữ quốc ngữ” (Omega+ và NXB Khoa học xã hội, 2024).

Trong công trình khoa học mới này có một số đóng góp quan trọng:

- Đặt sự sáng tạo ra chữ quốc ngữ trong bối cảnh chung của ngữ học truyền giáo trên toàn thế giới, thay vì chỉ liên hệ với quá trình văn tự La-tinh hóa tiếng Nhật và tiếng Trung như các công trình trước đó.

- Phục dựng khá chi tiết thời kỳ đầu tạo ra chữ quốc ngữ nhờ việc sưu tầm và phân tích một số lượng lớn các văn bản viết tay.

- Chỉ ra được những mốc thời gian quan trọng như chữ La-tinh đầu tiên xuất hiện trong văn bản năm 1617, hay “hội nghị” đầu tiên về chữ quốc ngữ của các Thừa sai ở Macao (Trung Quốc) năm 1630, hay khi Gaspar do Amaral soạn từ vựng năm 1634.

- Nhấn mạnh vai trò của António de Fontes - linh mục người Bồ Đào Nha đến Đàng Trong năm 1624, là cầu nối của chữ quốc ngữ từ Đàng Trong ra Đàng Ngoài.

- Chỉ ra sự thay đổi vai trò của chữ quốc ngữ: Từ một công cụ học tiếng của các thừa sai người nước ngoài sang công cụ trao đổi thông tin giữa các giáo sĩ người nước ngoài và linh mục, giáo dân người Việt sau khuyến nghị của giám mục Deydier năm 1685.

- Chỉ ra vai trò của các chủng sinh người Việt trong việc soạn từ điển Việt - La năm 1772 - 1773, bởi chúng ta thường gán tác giả cho cuốn từ điển này là Pigneaux de Béhaine, nhưng thực tế đó là tư duy làm từ điển của người bản xứ...

Trong ấn phẩm này, bên cạnh việc đúc kết lịch sử chữ viết trong quãng thời gian gần 300 năm, tác giả Phạm Thị Kiều Ly còn lồng ghép những câu chuyện về lịch sử truyền giáo, lịch sử - chính trị Việt Nam, từ phong kiến tới thời thuộc địa và bảo hộ, và qua đó, tạo nên một bức tranh toàn cảnh về lịch sử báo chí, văn hóa, giáo dục ở Việt Nam một thời đoạn.

Có một điều thú vị ở bìa cuốn sách này là những minh hoạ hình ảnh các cá nhân có tên tuổi của Việt Nam và nước ngoài đã có đóng góp quan trọng vào quá trình hình thành và phát triển chữ quốc ngữ trong giai đoạn từ 1615 đến 1919, bao gồm: Hàng trên là các thừa sai dòng Tên: Cristoforo Borri, Francisco de Pina, Alexandre de Rhodes, António de Fontes, Gaspar do Amaral, António Barbosa. Hàng dưới: François Deydier, Pierre Pigneaux de Béhaine, Philipphê Bỉnh, Jean-Louis Taberd, Trương Vĩnh Ký, Nguyễn Văn Vĩnh, Phạm Quỳnh.

Tại buổi ra mắt sách, từ trái sang: PGS.TS Trần Trọng Dương - Khoa Tiếng Việt và Văn hoá Việt Nam, Trường Ngoại ngữ - Du lịch (Đại học Công nghiệp Hà Nội), TS Phạm Thị Kiều Ly và PGS.TS Nguyễn Tuấn Cường (Viện Nghiên cứu Hán Nôm).

Nhân dịp này, tác giả Phạm Thị Kiều Ly và Omega+ cũng ra mắt đồng thời tác phẩm “100 câu hỏi về lịch sử chữ quốc ngữ” - một cách tiếp cận khác về chữ quốc ngữ dưới dạng hỏi - đáp nhanh, gọn. Trước đó, năm 2023, với tâm niệm cần phổ biến kiến thức khoa học tới đại chúng, Kiều Ly đã cùng họa sĩ Tạ Huy Long hoàn thành cuốn truyện tranh về lịch sử chữ quốc ngữ, dành cho trẻ em, do NXB Kim Đồng ấn hành.

TS Phạm Thị Kiều Ly hiện là giảng viên Trường Khoa học liên ngành và Nghệ thuật - Đại học Quốc gia Hà Nội; thành viên Viện Nghiên cứu Lịch sử các lý thuyết ngôn ngữ - Trung tâm nghiên cứu khoa học Quốc gia Pháp. Phạm Thị Kiều Ly chuyên nghiên cứu về lịch sử chữ quốc ngữ và lịch sử ngữ pháp tiếng Việt. Cô quan tâm nghiên cứu lịch sử chữ viết của các dân tộc thiểu số cũng như di sản ngôn ngữ của các dân tộc đang có nguy cơ biến mất. 

Ngoài việc chuyên tâm sưu tầm tư liệu về Việt Nam tại châu Âu, Phạm Thị Kiều Ly cũng rất quan tâm đến việc phổ biến kiến thức khoa học tới đại chúng bên cạnh việc xuất bản các công trình nghiên cứu chuyên khảo trên các tạp chí quốc tế và trong nước.