Từ lâu được xem là "vựa chủ chốt" cacao của thế giới, chiếm đến hơn 60% sản lượng toàn cầu, Ghana và các quốc gia Tây Phi trong vùng Bờ Biển Ngà đang phải đối diện với một mùa thu hoạch thảm họa.

Janet Gyamfi suy sụp khi đi khảo sát trang trại của cô, chúng hoang tàn với rải rác với những vũng nước thải có màu trà, nhiễm xyanua do những người khai thác vàng bất hợp pháp để lại. Chỉ tính riêng năm ngoái, khu đất rộng 27 ha ở miền Tây Ghana đã được phủ gần 6.000 cây cacao. Ngày nay, chỉ còn lại chưa đầy một chục cây. 

"Trang trại này là phương tiện sinh tồn duy nhất của tôi", người phụ nữ 52 tuổi nói, nước mắt chảy dài trên má. 

Lo ngại thiếu hụt hạt cacao, nguyên liệu để làm sôcôla, đã đẩy giá hợp đồng tương lai cacao trên sàn giao dịch New York lên gấp đôi chỉ trong năm nay. Mức giá này liên tiếp đạt kỷ lục mới trong từng ngày qua, một hiện tượng chưa từng có và dường như không có dấu hiệu thuyên giảm.

Đã có hơn 20 nhà nuôi trồng, chuyên gia trong ngành cảnh báo với giới báo chí rằng đang có một "cơn bão hoàn hảo" đang hình thành cho ngành cacao, hậu quả quy tụ từ tệ nạn khai thác vàng bất hợp pháp, thay đổi khí hậu, quản lý sai trái và bệnh cây trồng lan rộng.

Trong đánh giá đáng ngại nhất lịch sử, theo dữ liệu được tổng hợp từ năm 2018, ban tiếp thị cacao Cocobod của Ghana ước tính rằng 590.000 hecta đồn điền đã bị nhiễm chồi sưng, một loại virus làm chết cây.

Ngày nay, Ghana có khoảng 1,38 triệu hecta đất trồng cacao, con số mà Cocobod cho biết bao gồm cả những cây bị nhiễm bệnh nhưng vẫn còn có thể thu hoạch.

Steve Wateridge, một chuyên gia về cacao của Dịch vụ Nghiên cứu Nhiệt đới cho biết: "Sản lượng đang suy giảm trong thời gian dài. Chúng ta sẽ không có được vụ mùa thấp nhất trong 20 năm ở Ghana và thấp nhất trong 8 năm ở Bờ Biển Ngà nếu chúng ta không đạt đến đỉnh điểm". 

Các chuyên gia cho biết đây là một thực trạng rắc rối không dễ giải quyết. Đây là một sự kiện đang gây chấn động thị trường vì nó có thể đặt dấu chấm cho ngôi vị thống trị ngành cacao của Tây Phi. Điều đó có thể mở ra cơ hội cho các nhà sản xuất mới nổi, đặc biệt là ở Mỹ Latin và Nam Á.

Trong khi hàng triệu nông dân trồng cacao ở Tây Phi đang phải đau đớn, thì sự thay đổi cũng được cảm nhận rõ ràng ở các thị trường tiêu dùng giàu có trong nhiều năm tới. Theo dữ liệu từ công ty nghiên cứu NielsenIQ, những người mua sắm bánh kẹo Phục sinh ở Mỹ đang nhận ra rằng sôcôla trên các kệ hàng đã đắt hơn 10% so với một năm trước.

Do các nhà sản xuất sôcôla có xu hướng phòng hộ mua cacao trước nhiều tháng, các nhà phân tích cho biết mùa màng thảm họa ở Tây Phi sẽ chỉ thực sự ảnh hưởng đến người tiêu dùng vào cuối năm nay.

Tedd George, chuyên gia về hàng hóa châu Phi của Kleos Advisory, cho biết: "Loại sôcôla mà chúng ta thường ăn sẽ trở thành một thứ xa xỉ. Nó sẽ vẫn có sẵn, nhưng với giá đắt gấp đôi". 

'Bệnh tật và biến đổi khí hậu'

Nguồn gốc của sự bùng nổ của mùa giải này được thể hiện đầy đủ ở Samreboi, cộng đồng ở trung tâm cacao phía Tây Ghana, nơi Gyamfi sinh sống.

Theo văn phòng địa phương của Cocobod ở đó, chỉ ba năm trước, Samreboi đã tự hào có khoảng 38.000 ha trồng cacao. Ngày nay, nó đã giảm xuống chỉ còn 15.400 ha. 

Gyamfi cho biết những người khai thác trái phép đã bắt đầu xuất hiện ở khu vực này vài năm trước. Cô đã chống lại yêu cầu đe dọa bán cho họ đồn điền của mình khi một ngày vào tháng 6 năm ngoái, cô đến nơi và thấy nó đã bị phong tỏa. Những người bảo vệ có vũ trang đã chặn lối vào của cô.

Máy ủi đã xé toạc cây cacao của cô. Trong vòng sáu tháng, việc đào vàng đã hoàn thành và địa điểm này bị bỏ hoang, để lại Gyamfi với mảnh đất không thể sử dụng bị ô nhiễm hóa chất độc hại, một khoản vay mà cô không còn khả năng trả và bốn đứa con phải nuôi.

Cô cho biết cô đã cầu xin cảnh sát và Cocobod nhưng không thấy phản ứng gì. Người phát ngôn của Cocobod, Fiifi Boafo, khi biết trường hợp của cô, cho biết bộ phận pháp lý của hội đồng quản trị sẽ vào cuộc.

"Nhưng chúng tôi không phải là cảnh sát hay tòa án," ông nói. "Việc phá hủy cây cacao là vi phạm pháp luật nhưng hình phạt vẫn chưa đủ nặng".

Trên khắp Ghana, các đồn điền cacao đang nhường chỗ cho những người khai thác vàng, người dân địa phương gọi là galamsey.

Cocobod nói rằng họ không có dữ liệu cập nhật về quy mô tàn phá. Và trong khi một nghiên cứu được thực hiện bốn năm trước cho thấy 20.000 ha cacao đã bị mất do galamsey, thì 5 chuyên gia cho biết hoạt động khai thác đã mở rộng nhanh chóng trong những năm qua.

Đối với nông dân trồng cacao Asiamah Yeboah, galamsey chỉ là triệu chứng của một tình trạng bất ổn rộng lớn hơn. Kể từ khi đạt sản lượng cao nhất hơn một triệu tấn trong niên vụ 2020/21, Ghana đã sa sút. Sản lượng được dự báo sẽ giảm mạnh xuống chỉ còn 580.000 tấn trong năm nay.

Yeboah cho biết anh đã thu hoạch 50 bao cacao vào năm 2015, nhưng sản lượng trên mảnh đất rộng 15 ha của anh đã giảm xuống chỉ còn 7 bao trong mùa này. Anh ta không kiếm đủ tiền để tái đầu tư và ngày càng gặp khó khăn trong việc tìm kiếm công nhân.

Yeboah và những nông dân Ghana khác đổ lỗi cho Cocobod. Cơ quan này có trách nhiệm sâu rộng trong việc quản lý và thúc đẩy ngành cacao, đang phải đối mặt với nợ nần chồng chất và vật lộn để trả nợ cho các khoản vay vốn mà cơ quan này sử dụng để tài trợ cho vụ mùa.

Đầu tiên, virus làm giảm sản lượng trước khi giết chết cây cối. Một khi chồi bị nhiễm bệnh sưng tấy, các đồn điền phải được nhổ bỏ và xử lý đất trước khi trồng lại cacao.

Cocobod đã cam kết khôi phục các đồn điền cacao bị ảnh hưởng , sử dụng một phần trong số tiền tài trợ 600 triệu USD từ Ngân hàng Phát triển Châu Phi và 200 triệu USD khác từ Ngân hàng Thế giới.

Boafo, người phát ngôn của Cocobod, nói với Reuters: "Với cây trồng già cỗi và bệnh tật, những thách thức thật đáng sợ. Nhưng chúng tôi đang có những biện pháp can thiệp quan trọng để giải quyết chúng". 

Tuy nhiên, các chuyên gia cho biết, 67.000 ha cacao được bao phủ theo chương trình phục hồi của Ghana không thể theo kịp sự lây lan của căn bệnh này. Tệ hơn nữa, Cocobod cho biết những kẻ khai thác bất hợp pháp đã xâm chiếm một số trang trại đã được cải tạo.

Và ở Bờ Biển Ngà, nước sản xuất cacao lớn nhất thế giới, mọi thứ cũng khó khá hơn, khi Wateridge của Cơ quan Nghiên cứu Nhiệt đới ước tính có tới 30% diện tích trồng cacao ở Bờ Biển Ngà có khả năng bị nhiễm bệnh.

Antonie Fountain, giám đốc điều hành của VOICE Network, tổ chức thúc đẩy cải cách ngành cacao, cho biết không có giải pháp nhanh chóng.

Ngay cả sau khi phục hồi, cây trồng lại phải mất từ 2 đến 4 năm để trưởng thành và cho hạt. Và sự phục hồi đáng kể trong sản xuất cacao ở hai quốc gia này phải đối mặt với những trở ngại lớn khác.

Các nhà nghiên cứu dự đoán biến đổi khí hậu sẽ khiến cây trồng khó sản xuất hơn ở Tây Phi trong những thập kỷ tới với một nghiên cứu dự báo các khu vực trồng trọt phù hợp nhất của Bờ Biển Ngà sẽ giảm hơn 50% vào những năm 2050.

Bakary Traoré, người đứng đầu nhóm bảo tồn rừng Bờ Biển Ngà IDEF cho biết, mô hình lượng mưa đang thay đổi, với các đợt mưa lớn tập trung hơn và các đợt khô nóng kéo dài hơn. "Đó là điều chúng tôi đã quan sát được trong vài năm qua", ông nói.

Cả Fountain của VOICE Network và chuyên gia cacao Wateridge đều dự báo rằng Ecuador hiện sẽ vượt qua Ghana để trở thành quốc gia cacao số 2 thế giới vào năm 2027. Brazil và Peru cũng có thể bước lên ngôi vị đầu bảng trong ngành cacao. 

Tuy nhiên, việc lấp đầy khoảng trống nguồn cung sẽ khá lâu và trong thời gian chờ đợi, những người yêu thích sôcôla sẽ cảm thấy khó chịu.

Nhưng các nạn nhân thực sự, theo các nhà hoạt động như Fountain, là những người trồng trọt quy mô nhỏ ở Bờ Biển Ngà và Ghana, những người có rất ít lựa chọn khi chứng kiến thu nhập của mình bốc hơi. "Tình hình của nông dân ở Tây Phi thật thảm khốc. Nó thực sự có sức tàn phá khủng khiếp", Fountain cho biết. 

(Nguồn: Reuters)