Tình huống trẻ nhỏ ăn vạ ở nơi công cộng không hiếm gặp với các gia đình có con trong độ tuổi từ 3 đến 6. Hành vi như khóc to, gào thét, nằm lăn ra sàn khi bị từ chối một mong muốn nào đó có thể khiến cha mẹ bối rối và xấu hổ. Tuy nhiên, theo các nhà tâm lý học, đó không phải là hành vi "hư" mà là một giai đoạn phát triển bình thường nếu cha mẹ biết cách ứng xử phù hợp.

Ảnh minh họa tạo bởi AI

Ăn vạ là dấu hiệu phát triển cảm xúc, không phải vấn đề hành vi, giai đoạn từ 3 đến 6 tuổi là thời điểm trẻ bắt đầu hình thành nhận thức độc lập và khả năng thể hiện cảm xúc. Theo thạc sĩ tâm lý Lê Ngọc Sơn (Viện Nghiên cứu Giáo dục), đây là lúc trẻ hiểu rằng mình có mong muốn riêng nhưng lại chưa đủ công cụ để diễn đạt rõ ràng hoặc kiểm soát cảm xúc khi bị từ chối.

“Trẻ 3–6 tuổi thường chưa thể lý giải được vì sao điều mình muốn lại không được đáp ứng ngay lập tức. Khi cảm thấy thất vọng hoặc tức giận, trẻ bộc lộ qua hành vi như khóc to, lăn ra sàn, ném đồ... Đây là phản ứng cảm xúc tự nhiên chứ không phải biểu hiện cố tình chống đối”, ông Sơn cho biết.

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), hành vi ăn vạ đạt đỉnh vào khoảng 3–4 tuổi và sẽ giảm dần nếu trẻ được hướng dẫn cách điều tiết cảm xúc trong môi trường ổn định.

Phản ứng thiếu phù hợp có thể làm trầm trọng thêm hành vi, vấn đề không nằm ở việc trẻ có ăn vạ hay không, mà là cách người lớn phản ứng. Theo một nghiên cứu công bố trên tạp chí Child Development (Hoa Kỳ, 2019), việc cha mẹ quát mắng, đe dọa hoặc nhượng bộ ngay lập tức đều có thể khiến hành vi ăn vạ kéo dài hơn và dễ tái diễn.

“Việc thỏa hiệp chỉ để ‘làm dịu’ trẻ trong khoảnh khắc vô tình khiến trẻ hiểu rằng ăn vạ là cách hiệu quả để đạt được điều mình muốn. Về lâu dài, điều đó khiến trẻ lệ thuộc vào cảm xúc thay vì học cách điều chỉnh chúng”, chuyên gia tâm lý học giáo dục Nguyễn Ngọc Tú (ĐH Giáo dục, ĐHQG Hà Nội) phân tích.

Các chuyên gia đưa ra khuyến nghị 5 bước cụ thể cha mẹ có thể áp dụng: Giữ bình tĩnh, hít sâu và không phản ứng ngay bằng quát tháo. Việc kiểm soát cảm xúc của cha mẹ là bước đầu tiên giúp trẻ học theo; Di chuyển khỏi đám đông (nếu có thể) tạo không gian yên tĩnh để giảm áp lực cho cả trẻ và người lớn; Xác nhận cảm xúc của trẻ, nói ngắn gọn như “Bố biết con đang buồn vì không được mua đồ chơi, nhưng hôm nay mình không thể mua”; Không lý luận dài dòng trong lúc trẻ đang mất kiểm soát, đợi trẻ dịu lại rồi mới giải thích; Giữ nguyên quyết định không đổi ý chỉ để làm trẻ ngừng khóc. Nhất quán là yếu tố quan trọng giúp trẻ hiểu ranh giới; Hậu sự kiện dạy trẻ cách diễn đạt cảm xúc.

Theo Học viện Nhi khoa Hoa Kỳ (AAP), thời điểm tốt nhất để giáo dục cảm xúc cho trẻ là sau khi sự việc đã kết thúc, khi cả cha mẹ và trẻ đều bình tĩnh. Việc đặt các câu hỏi như “Lúc đó con cảm thấy thế nào?”, “Lần sau con có thể làm gì nếu buồn?” sẽ giúp trẻ học được cách gọi tên và điều tiết cảm xúc.

Ngoài ra, các hoạt động như đọc sách cảm xúc, đóng vai, chơi trò chơi nhận diện khuôn mặt cảm xúc cũng được chứng minh là hiệu quả trong việc xây dựng năng lực tự điều chỉnh ở trẻ nhỏ.

Phản ứng phổ biến của nhiều cha mẹ khi con ăn vạ nơi đông người là “sợ mất mặt”, dễ dẫn đến xử lý nóng vội hoặc quát tháo để nhanh chóng “dập lửa”. Tuy nhiên, TS Trịnh Hồng Vân (Học viện Quản lý giáo dục) khuyến cáo: “Điều trẻ cần nhất khi đang mất kiểm soát không phải là sự phán xét hay trấn áp, mà là người lớn đủ bình tĩnh để dẫn dắt trở lại”.

Việc trẻ ăn vạ là một phần tự nhiên trong quá trình trưởng thành. Điều quan trọng hơn hết là cách cha mẹ biến tình huống đó thành cơ hội dạy con hiểu và làm chủ cảm xúc một năng lực nền tảng cho cuộc sống lành mạnh sau này.