Sáng chế và bí mật kinh doanh là hai công cụ quan trọng trong hệ thống sở hữu trí tuệ, đóng vai trò then chốt trong việc bảo vệ các phát minh, bí quyết kinh doanh và tạo lợi thế cạnh tranh cho doanh nghiệp, chủ thể sở hữu đặc biệt là trong lĩnh vực nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ.

Tuy nhiên, các nhà khoa học nữ thường gặp nhiều khó khăn trong việc tiếp cận và sử dụng hiệu quả các công cụ này. Những khó khăn này có thể xuất phát từ sự thiếu hụt kiến thức về SHTT, hạn chế về nguồn lực tài chính, hoặc những rào cản về văn hóa và định kiến giới.   

Bởi vậy, những công cụ này được các chuyên gia của Trung tâm Ứng dụng Khoa học công nghệ và Khởi nghiệp (COSTAS) thuộc Hội Nữ trí thức Việt Nam và Trung tâm nghiên cứu, đào tạo và hỗ trợ, tư vấn thuộc Cục Sở hữu Trí tuệ, Bộ KH&CN nhấn mạnh nhiều lần trong các lớp đào tạo tập huấn, hội thảo nhằm nâng cao nhận thức, trang bị kiến thức và kỹ năng cho các nhà khoa học nữ, giúp họ tự tin bảo vệ thành quả nghiên cứu của mình, đóng góp vào sự phát triển chung của khoa học và công nghệ. 

Trung tâm Ứng dụng Khoa học công nghệ và Khởi nghiệp (COSTAS) thuộc Hội Nữ trí thức Việt Nam và Trung tâm nghiên cứu, đào tạo và hỗ trợ, tư vấn thuộc Cục Sở hữu Trí tuệ, Bộ KH&CN phối hợp tổ chức nhiều lớp đào tạo tập huấn, hội thảo nhằm nâng cao nhận thức, trang bị kiến thức và kỹ năng cho các nhà khoa học nữ, giúp họ tự tin bảo vệ thành quả nghiên cứu của mình

Chia sẻ về Sáng chế, TS. Khổng Quốc Minh, Trung tâm Nghiên cứu, Đào tạo và Hỗ trợ, Tư vấn, Cục Sở hữu trí tuệ, cho biết: Theo Luật SHTT Việt Nam, sáng chế là giải pháp kỹ thuật dưới dạng sản phẩm hoặc quy trình nhằm giải quyết một vấn đề xác định bằng cách ứng dụng các quy luật tự nhiên. Để được bảo hộ, sáng chế phải đáp ứng các tiêu chí về tính mới, trình độ sáng tạo và khả năng áp dụng công nghiệp. Việc đăng ký sáng chế mang lại nhiều lợi ích cho chủ sở hữu, bao gồm quyền độc quyền khai thác, ngăn chặn hành vi sử dụng trái phép và tạo ra giá trị thương mại từ việc chuyển nhượng hoặc cấp phép.

Những chia sẻ của TS. Khổng Quốc Minh, Trung tâm Nghiên cứu, Đào tạo và Hỗ trợ, Tư vấn, Cục Sở hữu trí tuệ, tại lớp đào tạo tập huấn cho các nhà khoa học Viện Nghiên cứu nuôi trồng thủy sản I

Ví dụ điển hình về sáng chế là công nghệ sản xuất vaccine mRNA, đã giúp ngành y học tạo ra các loại vaccine hiệu quả chống lại đại dịch COVID-19. Các công ty như Pfizer và Moderna đã đăng ký bảo hộ sáng chế để ngăn chặn việc sao chép trái phép, đồng thời tạo ra lợi thế kinh doanh độc quyền.

Tuy nhiên, quá trình đăng ký sáng chế có thể kéo dài và đòi hỏi sự chuẩn bị kỹ lưỡng về hồ sơ pháp lý, bằng chứng khoa học và chiến lược khai thác quyền sở hữu trí tuệ. "Việc xác lập quyền sở hữu trí tuệ đối với sáng chế cần tuân thủ nghiêm ngặt các quy định của pháp luật, bao gồm việc nộp đơn đăng ký, thẩm định hình thức, công bố đơn và thẩm định nội dung” - TS. Khổng Quốc Minh cho biết thêm.

Khác với sáng chế, bí mật kinh doanh được bảo mật bằng các biện pháp cần thiết. Theo Luật SHTT, bí mật kinh doanh là thông tin thu được từ hoạt động đầu tư tài chính, trí tuệ, chưa được bộc lộ và có khả năng sử dụng trong kinh doanh.

Tại lớp đào tạo tập huấn về “Sở hữu trí tuệ, phương thức thương mại hóa kết quả nghiên cứu khoa học, lựa chọn công nghệ phù hợp với năng lực tiếp nhận của doanh nghiệp”, TS. Hà Thị Nguyệt Thu, Chuyên gia Cục Sở hữu trí tuệ cho biết: Công thức pha chế Coca-Cola là một ví dụ tiêu biểu về bí mật kinh doanh, được bảo vệ nghiêm ngặt trong hơn 130 năm qua. Thay vì đăng ký sáng chế, Coca-Cola chọn cách giữ bí mật kinh doanh, đảm bảo lợi thế cạnh tranh dài hạn mà không bị giới hạn thời gian bảo hộ như bằng sáng chế...

“Tuy nhiên, bí mật kinh doanh cũng tiềm ẩn rủi ro bị lộ do nhân viên rời công ty hoặc bị đánh cắp qua các hành vi gián điệp công nghiệp. Do đó, việc lựa chọn giữa sáng chế và bí mật kinh doanh phụ thuộc vào tính chất của phát minh, chiến lược phát triển sản phẩm và mức độ rủi ro doanh nghiệp có thể chấp nhận. Nếu công nghệ có khả năng bị sao chép nhanh chóng hoặc cần công khai để thu hút đầu tư, đăng ký sáng chế là giải pháp tối ưu.  Ngược lại, nếu thông tin có thể được giữ kín lâu dài và khó bị sao chép, bảo vệ dưới dạng bí mật kinh doanh là chiến lược phù hợp.” - TS. Hà Thị Nguyệt Thu chia sẻ thêm.

Theo Luật SHTT, bí mật kinh doanh là thông tin thu được từ hoạt động đầu tư tài chính, trí tuệ, chưa được bộc lộ và có khả năng sử dụng trong kinh doanh

Theo TS. Khổng Quốc Minh, một số doanh nghiệp lớn thường kết hợp cả hai chiến lược để tối ưu hóa lợi ích. Chẳng hạn, họ có thể đăng ký sáng chế một phần công nghệ cốt lõi, trong khi giữ bí mật các quy trình sản xuất hoặc dữ liệu nghiên cứu quan trọng.

Đối với các nhà khoa học nữ, nữ trí thức, việc hiểu rõ và vận dụng sáng chế, bí mật kinh doanh trong nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ là vô cùng quan trọng. TS. Hà Thị Nguyệt Thu nhấn mạnh: "Nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ không chỉ dừng lại ở việc công bố kết quả mà còn cần hướng đến việc bảo hộ và thương mại hóa SHTT, góp phần tạo ra giá trị kinh tế và lợi ích cho xã hội”.

Nhiều nhà khoa học nữ đã thành công trong việc bảo hộ và thương mại hóa SHTT từ kết quả nghiên cứu của mình. Điển hình như PGS. TS. Trần Thị Oanh, Viện Hóa học, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam, với sáng chế về vật liệu nano ứng dụng trong y sinh, đã được cấp bằng sáng chế và chuyển giao công nghệ thành công cho doanh nghiệp.

Tuy nhiên, việc bảo vệ SHTT trong nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ vẫn còn nhiều thách thức, đòi hỏi sự chung tay góp sức của các cơ quan quản lý, doanh nghiệp và cộng đồng khoa học. Bên cạnh việc hoàn thiện khung pháp lý, cần tăng cường nâng cao nhận thức về SHTT, tạo điều kiện thuận lợi cho các nhà khoa học trong việc bảo hộ và thương mại hóa SHTT, góp phần thúc đẩy nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ, đưa đất nước phát triển.

----

(Bài viết nằm trong dự án “Nâng cao nhận thức, năng lực sử dụng công cụ sở hữu trí tuệ, đổi mới sáng tạo trong nghiên cứu khoa học và sản xuất kinh doanh cho cộng đồng nữ trí thức Việt Nam” thuộc Chương trình phát triển tài sản trí tuệ đến năm 2030" do Trung tâm Ứng dụng Khoa học Công nghệ và Khởi nghiệp thuộc Hội Nữ trí thức Việt Nam chủ trì).