Bạn đã bao giờ cảm thấy một cơn thèm ăn mãnh liệt đối với một món đồ ngọt hay một gói snack quen thuộc, dù cơ thể không thực sự đói?

Nghiên cứu khoa học mới đây đã hé lộ một cơ chế đáng ngạc nhiên: ký ức về những món ăn giàu chất béo và đường được "mã hóa" sâu sắc trong hồi hải mã (hippocampus) – vùng não bộ đóng vai trò then chốt trong việc hình thành và lưu trữ ký ức. Phát hiện này không chỉ làm sáng tỏ nguồn gốc của những cơn thèm ăn khó cưỡng mà còn mở ra hướng đi mới trong việc kiểm soát hành vi ăn uống.

Theo một nghiên cứu được công bố trên tạp chí Nature Metabolism, các tế bào thần kinh đặc biệt trong hồi hải mã có khả năng ghi lại một cách chi tiết các khía cạnh cảm giác (vị giác, khứu giác, xúc giác) và cả những cảm xúc tích cực liên quan đến việc tiêu thụ thực phẩm giàu calo. Thí nghiệm trên chuột cho thấy, sự kích hoạt của các tế bào thần kinh này đã thúc đẩy cảm giác thèm ăn, dẫn đến tình trạng ăn quá mức ngay cả khi những con vật này không hề có nhu cầu năng lượng thực sự. Điều đáng chú ý là khi các nhà nghiên cứu làm "im lặng" các tế bào thần kinh này, lũ chuột đã giảm đáng kể lượng đường tiêu thụ và tránh được nguy cơ béo phì do chế độ ăn uống không lành mạnh.

Cơn thèm ăn có vẻ ngẫu nhiên, nhưng thực tế, nghiên cứu mới chỉ ra rằng chúng thường được "lập trình" bởi trí nhớ. Não bộ ghi nhớ những trải nghiệm tích cực với đồ ăn nhiều calo, và những ký ức này có thể tự động kích hoạt ham muốn ăn uống ngay cả khi cơ thể không có nhu cầu năng lượng.

Tiến sĩ Guillaume de Lartigue, thành viên cộng tác của Trung tâm giác quan hóa học Monell và là đồng tác giả của nghiên cứu, giải thích: "Mọi loài động vật đều cần phải ăn để tồn tại, và chúng ta có những cơ chế thúc đẩy cơn đói để đảm bảo điều đó."

Theo quan niệm truyền thống, các nhà khoa học thường phân biệt giữa cơn đói trao đổi chất – nhu cầu năng lượng sinh lý của cơ thể – và cơn đói khoái lạc – thôi thúc ăn uống khi thức ăn trông hấp dẫn hoặc có mùi thơm lôi cuốn. Tuy nhiên, nghiên cứu mới này đã bổ sung thêm một "lớp" thứ ba: cơn đói được kích hoạt bởi trí nhớ. Mặc dù được thực hiện trên mô hình động vật, những phát hiện này củng cố một lượng lớn bằng chứng cho thấy ký ức về chất béo và đường có thể âm thầm định hình hành vi ăn uống của chúng ta, thường là một cách vô thức. Trong bối cảnh xã hội hiện đại, nơi thực phẩm giàu calo trở nên phổ biến và dễ dàng tiếp cận, những "mô hình thần kinh" này có thể giải thích tại sao một số cơn thèm ăn lại có cảm giác gần như không thể cưỡng lại.

Tại sao bộ não "mắc bẫy" đồ ăn vặt?

Giáo sư Dana Small, nhà tâm lý học, nhà khoa học thần kinh và là Giáo sư nghiên cứu xuất sắc về trao đổi chất và não bộ của Canada, cho rằng nhiệm vụ cơ bản của bất kỳ sinh vật nào là tìm hiểu cách di chuyển và đưa ra những lựa chọn tối ưu để có được nguồn thức ăn trong môi trường sống của chúng.

Trong những giai đoạn sơ khai của lịch sử loài người, khi nguồn calo còn khan hiếm, chúng ta đã học được cách sử dụng các tín hiệu cảm giác – khứu giác, thị giác và vị trí – để xác định các loại thực phẩm giàu năng lượng, Small cho biết. Sau khi tiêu thụ, não bộ sẽ lưu trữ thông tin này cùng với những cảm giác dễ chịu mà thức ăn mang lại, tạo ra một "cơ sở dữ liệu" tinh thần về hương vị và tác động của chúng. Về cơ bản, mỗi khi chúng ta ăn, chúng ta đang "tích hợp thế giới bên ngoài và bên trong, và đó chính là trí nhớ," Small nhấn mạnh.

Những tín hiệu này có tác động trực tiếp đến việc giải phóng dopamine – một chất dẫn truyền thần kinh liên quan đến hệ thống khen thưởng của não bộ. Sau đó, não bộ sẽ cập nhật "giá trị" của loại thực phẩm đó dựa trên thông tin mới và sử dụng dữ liệu này cho những lần gặp gỡ hương vị tương tự trong tương lai. Ví dụ, lần tới khi bạn đi ngang qua một tiệm bánh thơm lừng, "bản ghi nội bộ" hay ký ức về những chiếc bánh ngọt hấp dẫn sẽ được kích hoạt, khơi dậy cơn thèm ăn. Nghiên cứu của Monell cũng phát hiện ra rằng ký ức về chất béo và đường được lưu trữ thông qua các con đường thần kinh riêng biệt, nhưng cả hai đều dẫn đến sự giải phóng dopamine. Trong khi hầu hết các loại thực phẩm tự nhiên đều chứa hoặc chất béo hoặc carbohydrate, thì thực phẩm siêu chế biến thường chứa sự kết hợp của cả hai. Sự kết hợp "chết người" này có khả năng kích hoạt đồng thời cả hai con đường khen thưởng, tạo ra một phản ứng dopamine mạnh mẽ hơn, như đã quan sát được ở những con chuột trong nghiên cứu. Điều này có thể giải thích tại sao những loại thực phẩm siêu chế biến lại trở nên khó cưỡng lại đến vậy. Trong thế giới hiện đại, những loại thực phẩm giàu calo với sự kết hợp "vàng" này xuất hiện ở khắp mọi nơi và dễ dàng tiếp cận, gây ra một "cơn lũ" thông tin cho hệ thống ra quyết định tự nhiên của não bộ, khiến việc lựa chọn những thực phẩm lành mạnh trở nên khó khăn hơn bao giờ hết.

Liệu pháp và thuốc giúp kiểm soát cơn thèm ăn

Tuy nhiên, tin tốt là bộ não của chúng ta có khả năng thích nghi đáng kinh ngạc. Cũng giống như việc học cách thèm muốn một số loại thực phẩm nhất định, não bộ cũng có thể học được những phản ứng mới, Phó Giáo sư Amy Egbert tại Đại học Connecticut cho biết. Bước đầu tiên quan trọng là xác định "ngòi nổ" gây ra cơn thèm ăn. Liệu đó là do cơn đói sinh lý, do cảm xúc tiêu cực, hay một yếu tố nào khác từ môi trường bên ngoài?

Khi đã thấu hiểu được các tác nhân kích hoạt, chúng ta có thể bắt đầu quá trình "phá vỡ" vòng lặp thèm muốn. Đây là thời điểm các phương pháp trị liệu có thể phát huy tác dụng. Egbert cho rằng: "Các liệu pháp dựa trên tiếp xúc (exposure therapy) và các kỹ thuật nhận thức (cognitive techniques) là một trong những công cụ hiệu quả nhất mà chúng ta hiện có." Những phương pháp này có thể giúp mọi người "giải mã" cách họ hình thành những mối liên hệ nhất định với thực phẩm và rèn luyện lại phản ứng của họ theo thời gian. Giáo sư Small đồng ý rằng liệu pháp tiếp xúc có thể mang lại lợi ích, nhưng lưu ý rằng nó không phải là một giải pháp "một kích cỡ phù hợp với tất cả" cho mọi loại hương vị. Mỗi loại hương vị có thể cần được giải quyết một cách riêng lẻ, khiến quá trình này đòi hỏi sự kiên trì và nỗ lực. Bà cũng đề cập đến tiềm năng của các loại thuốc như thuốc chủ vận GLP-1 – bao gồm cả Ozempic – trong việc làm giảm tín hiệu khen thưởng của não bộ sau khi ăn. "Nó có thể làm giảm quá trình điều hòa, giảm giải phóng dopamine và giúp giảm cảm giác thèm ăn trong não," Small nói.

Tuy nhiên, điều quan trọng cần lưu ý là mặc dù những loại thuốc này có thể giúp kiểm soát cơn thèm ăn trong ngắn hạn, chúng không giải quyết được nguyên nhân gốc rễ của tình trạng ăn quá nhiều. Tiến sĩ de Lartigue nhấn mạnh: "Việc có một loại thuốc giúp giảm cơn thèm ăn là điều tuyệt vời vì nó giúp chúng ta kiểm soát lượng thức ăn nạp vào. Nhưng sau khi ngừng dùng thuốc, vấn đề cơ bản vẫn còn đó."

Trong khi các nhà nghiên cứu vẫn đang tiếp tục khám phá chính xác cách các loại thuốc này tác động đến hệ thống tưởng thưởng và trí nhớ của não bộ, thì phương pháp tiếp cận tốt nhất vẫn là tập trung vào việc tìm hiểu cách thức và lý do tại sao chúng ta ăn những gì chúng ta ăn, và giải quyết vấn đề đó song song với bất kỳ biện pháp can thiệp dược phẩm nào.

Rèn luyện bộ não "miễn nhiễm" với đồ ăn vặt

Cuộc sống hiện đại với vô vàn cám dỗ khiến việc chống lại cơn thèm ăn trở nên đặc biệt khó khăn. Nhịp sống hối hả thường khiến chúng ta thiếu nguồn lực, chẳng hạn như thời gian và tiền bạc, để chuẩn bị những bữa ăn lành mạnh mà vẫn đáp ứng được sở thích vị giác của hệ thống khen thưởng trong não bộ. Thêm vào đó, bộ não có thể hình thành ký ức mạnh mẽ về một loại thực phẩm chỉ sau một lần tiếp xúc, khiến cơn thèm ăn đôi khi trở nên gần như không thể cưỡng lại. Tuy nhiên, Tiến sĩ de Lartigue cho rằng, chỉ cần nhận thức được rằng chính ký ức có thể thúc đẩy lượng thức ăn chúng ta tiêu thụ đã là một bước tiến quan trọng. "Hiểu rằng bản thân trí nhớ là tác nhân gây ra tình trạng ăn quá nhiều có thể giúp bạn thay đổi hành vi. Rất nhiều quá trình này diễn ra một cách vô thức, vì vậy nếu bạn nhận thức được chúng, bạn có thể làm gián đoạn chu kỳ của trí nhớ và sự thèm ăn," ông nói.

Cơn thèm ăn có thể xuất hiện một cách bốc đồng hoặc như một sự nuông chiều bản thân, nhưng chúng thường được xây dựng dựa trên những "bản thiết kế thần kinh" đã ăn sâu vào tiềm thức. Chúng ta càng hiểu rõ hơn về những mô hình này, chúng ta càng có nhiều cơ hội để định hình lại chúng – và giành lại quyền kiểm soát những gì chúng ta đưa vào cơ thể.